marzena Gamrot

Danuta gawron

Gimnazjum nr 2 w Olkuszu

Temat: Projekt edukacyjny: „Żydzi – kim byli, ci którzy przez tyle lat żyli wśród nas w Olkuszu?”[1]

lekcja: Język polski, Historia, Godzina z wychowawcą

Uzasadnienie tematu

Już od średniowiecza rozpoczęło się osadnictwo Żydów na terenach Polski. W początkach XVI w. do Olkusza zaczęli przybywać Żydzi. A jako że pierwsze wzmianki o Olkuszu pochodzą z II poł. XIII w. śmiało można stwierdzić, że związki ludności żydowskiej z Olkuszem sięgają początków istnienia miasta. Najstarsze wzmianki o ludności żydowskiej w Olkuszu pochodzą sprzed 1317 r. Najważniejszą działalnością Żydów olkuskich było górnictwo i hutnictwo (Olkusz był typowym miastem górniczym, które swoje powstanie i rozwój zawdzięcza wydobywanej tu rudzie ołowiu), zajmowali się również handlem, produkcją żywności, eksportem skór i miodu do Czech.

Do XVII w. Olkusz był przykahałkiem Krakowa. Potem stał się kahałem, czyli miastem głównym pierwszego okręgu. Olkuski kahał był jednym z silniejszych w Małopolscy, podlegały mu m.in. przykahałki w takich miejscowościach jak: Wolbrom, Pilica, Bochnia, Chrzanów, Wiśnicz, Oświęcim.

W II połowie XVIII w. Żydzi stanowili 30% ludności ogółu Olkusza, w 1856 roku stanowili 83% ludności miasta, a w 1885 roku - 60%. Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w latach trzydziestych 46% ogółu ludności Olkuszu to Żydzi, głównie ortodoksi. Zorganizowali w mieście tzw. Nachszar, ośrodek szkoleniowy dla przyszłych osadników w Palestynie, działały również żydowskie związki zawodowe, stowarzyszenia, biblioteki, kluby sportowe.

W czasie II wojny światowej, gdy Olkusz znalazł się pod okupacją, Żydzi ginęli w egzekucjach, ciężko pracowali dla Niemców w utworzonym w mieście getcie, wywożeni byli do obozów pracy w Rzeszy oraz ośrodków zagłady na terenie okupowanej Polski. Po wojnie tylko kilku Żydów wróciło do Olkusza, a z czasem oni też wyjechali.

Skoro więc historia miasta od początku związana była z losami Żydów, zasadnym wydaje się uświadomienie tego faktu młodemu pokoleniu olkuszan - naszym uczniom.

Kolejnym argumentem przemawiającym za podjęciem takiego tematu projektu jest jego zgodność z programem nauczania języka polskiego w klasach I i III gimnazjum. W klasie I realizując temat „ Twarzą ku Jerozolimie”, omawiamy wygląd żydowskiej synagogi, judaizm, analizujemy i interpretujemy psalmy oraz poznajemy podstawowe pojęcia związane z kulturą żydowską. Wtedy staramy się realizować także ścieżkę regionalną - „Historia Żydów olkuskich”. Poszerzamy tematykę regionalną w klasie III przy okazji tematu „Aby zrozumieć, trzeba poznać”, gdy na dwóch godzinach lekcyjnych zapoznajemy uczniów z wybranymi elementami kultury żydowskiej (język, religia, tradycyjny ubiór, zwyczaje, obrzędy itd.). Analizujemy i interpretujemy także elementy świata przedstawionego opowiadania J. B. Singera pt. „Igła”. Uczniowie mają możliwość stworzenia słowniczków terminów kultury żydowskiej.

Mając świadomość, że temat regionalny jest interesujący zarówno dla uczniów jak i dla nas, zaplanowałyśmy dokładniejsze poznanie i prezentację kultury żydowskiej oraz historii Żydów olkuskich, przygotowując ten projekt o charakterze badawczym.

Historią Żydów olkuskich interesowano się już od dawna. Krzysztof Kocjan, urodzony w Olkuszu, absolwent etnografii na UW, dziennikarz, stały współpracownik „Przeglądu Olkuskiego” opracował szkic historyczny „Olkuscy Żydzi” wydany w roku 1997 przez Oficynę Wydawniczą „Orle Gniazdo” przy Olkuskiej Agencji Rozwoju S.A.

Natomiast historię Żydów w czasie II wojny światowej omawia Jan Kantyka w swojej pracy „Na jurajskim szlaku. Z dziejów walk z okupantem hitlerowskim na ziemi olkuskiej”.

Obaj korzystali z prac między innymi: Danuty Molendy, „Ludność żydowska w Olkuszu w okresie przedrozbiorowym (XIV- XVIII w.), Majera Bałabana, „Żydzi w Olkuszu i w gminach parafialnych”, „Księgi pamiątkowej olkuskiego liceum”, ks. Jana Wiśniewskiego „Dzieje miasta Olkusza, jego kościołów i pamiątek” z 1933 r. oraz „Dziejów Olkusza i regionu olkuskiego, pod redakcją F. Kiryka i R. Kołodziejczyka.

Historią cmentarzy żydowskich regionu olkuskiego zajął się Dariusz Rozmus w swojej książce pt. „Cmentarze żydowskie Ziemi Olkuskiej”.

Obecnie w przygotowaniu jest praca, której tematykę poznałyśmy w rozmowie z Autorem książki, Krzysztofem Kocjanem.

SCENARIUSZ PROJEKTU

Plan działania

1. Ustalając cel pracy, pamiętałyśmy, aby był jasno sprecyzowany i bliski dla uczniów a zadania zrozumiałe.

2. Poinformowałyśmy o celach projektu:

• poznanie kultury żydowskiej (religii, zwyczajów, świąt i uroczystości, stroju, narodowych potraw),
• zapoznanie z historią Żydów olkuskich (Żydzi a historia Olkusza, olkuski holocaust, ślady żydowskie w dzisiejszym Olkuszu),
• „mała ojczyzna” to również Kraków - żydowski Kazimierz w Krakowie,
• wzbogacenie zbiorów biblioteki szkolnej o bibliografię i książki związane z tematyką żydowską i regionalną.

3. Dokonałyśmy podziału na grupy. Praca grupowa polega na tym, że w skład grup wchodzi po kilku uczniów złączonych wspólnym zadaniem. Niezaprzeczalnym walorem pracy grupowej jest zwiększenie wiedzy i doświadczeń w grupie; ta forma aktywności uczniów dostarcza bodźców aktywizujących i sprzyja uspołecznieniu uczestników. Praca naszych grup jest zróżnicowana, gdyż polega na wykonywaniu przez grupy różnych zadań, które składają się na pewną całość, a uzyskane wyniki będą przedmiotem prezentacji.

Ta forma pracy pozwoli nam na zrealizowanie następujących celów :

· zaspokojenia potrzeb rozwojowych uczniów związanych z aktywnością poznawczą, społeczną, emocjonalną i artystyczną;

· uczenia się od siebie nawzajem;

· uczenia się podejmowania decyzji samodzielnych i uzgodnionych w wyniku negocjacji;

· rozwijania umiejętności współpracy, współodpowiedzialności, współdziałania;

· stworzenia szansy na przełamanie nieśmiałości niektórych uczniów;

· aktywizowania uczniów; zachęcania do twórczych poszukiwań podczas rozwiązywania problemów.

Z pracy w grupach wynikają korzyści dla ucznia, gdyż ta metoda:

· rozwija wiarę we własne możliwości;

· sprzyja podejmowaniu nowych zadań;

· daje więcej okazji do posługiwania się językiem jako instrumentem uczenia się (czytanie, mówienie, słuchanie, pisanie);

· umożliwia wzajemne uczenie się uczniów;

· daje możliwość dzielenia się pomysłami i doświadczeniami;

· stwarza możliwość doskonalenia kompetencji komunikacyjnych;

· zapewnia większe poczucie bezpieczeństwa;

· kształci umiejętność współpracy i współdziałania;

· uczy pełnienia ról;

· uczy tolerancji, życzliwości, uwrażliwia na innych;

· zwiększa odpowiedzialność za siebie i innych;

· uczy przestrzegania przyjętych zasad.

Walorami wychowawczymi pracy w grupie jest rozwijanie poczucia wspólnoty i współdziałania z zespołem, co przeciwdziała rozwojowi skłonności egoistycznych i egocentrycznych kształtujących się w pod wpływem współzawodnictwa indywidualnego.[2]

„Niepowodzenie zespołowe jest mniej przykre niż indywidualne, a porażka doznana przez grupę nie wytwarza poczucia mniejszej wartości, będącego nieraz następstwem niepowodzeń szkolnych”.[3]

4. W realizacji projektu biorą udział uczniowie klas I i III, których zainteresowała tematyka związana z kulturą żydowską i historią Żydów w naszej miejscowości. Przy podziale uczniów na grupy brałyśmy pod uwagę wiek, ale także zróżnicowane zdolności i zainteresowania uczniów. Stworzyłyśmy grupy zadaniowe (nie zastosowałyśmy jednak jednego kryterium). Uwzględniłyśmy również kryterium tworzenia grup koleżeńskich, ponieważ wiemy, że taki układ daje uczniom poczucie bezpieczeństwa. Pamiętałyśmy również o tym, że:

· zadania dla zespołu muszą być jasno sprecyzowane,

· muszą zostać ustalone zasady uczestnictwa członków w pracy swojego zespołu oraz powinny zostać sprecyzowane oczekiwania nauczyciela pod adresem zespołu,

· nauczyciel powinien wdrażać do planowania, organizacji i współpracy wszystkich członków zespołu,

· musi stwarzać okazje do zintegrowania się zespołu,

· musi przestrzegać zasad demokratycznego kierowania zespołem,

· powinien stwarzać takie sytuacje, w których każdy członek będzie potrzebny zespołowi ze względu na posiadane umiejętności.[4]

5. Po ustaleniu grup kolejnym etapem był przydział ról: lidera, sprawozdawcy, sekretarza oraz osoby wyznaczonej do kontaktu z nauczycielem (contact person), ale oczywiście wszyscy pracują na równych prawach. Zadania do pełnienia poszczególnych ról uczniowie znają z lekcji języka polskiego.

6. Następnie wspólnie ustaliliśmy zasady, jakie obowiązywać powinny w pracy grupowej, by przynosiła efekty.

Regulamin pracy grupowej:

· Wszyscy przestrzegają przyjętych zasad.

· Potrafią rozdzielić pracę między sobą.

· Wszyscy mają równe prawa.

· Wszyscy powinni być dla siebie mili, życzliwi i powinni pamiętać o zasadzie tolerancji.

· Wszyscy powinni wywiązywać się w terminie z przyjętych na siebie obowiązków.

Uświadomiłyśmy uczniom, że praca w grupie przynosi efekty i daje zadowolenie jej uczestnikom, gdy:

• uczestnicy negocjują , wspólnie podejmują decyzje i współdziałają ze sobą;
• każdy ma prawo do wypowiadania swoich myśli;
• wszyscy wiedzą, co mają robić;
• wszyscy są zaangażowani;
• w grupie panuje przyjazna atmosfera;
• wszyscy przestrzegają przyjętych zasad;
• potrafią rozdzielić role i pracę między sobą.

Zawarłyśmy z uczniami kontrakt (załącznik nr 1).

ETAPY REALIZACJI PROJEKTU

I ETAP - OKREŚLENIE TEMATU PROJEKTU

TEMAT OGÓLNY: ŻYDZI - KIM BYLI CI, KTÓRZY PRZEZ TYLE LAT ŻYLI WŚRÓD NAS W OLKUSZU?

II ETAP - PRZYGOTOWANIE INSTRUKCJI

Przygotowałyśmy instrukcję, pamiętając o tym, aby zawierała wszystkie informacje ważne dla treści i formy realizowanego projektu, gdyż uczniowie muszą wiedzieć, co i jak mają wykonać, aby ich produkt był najwyższej jakości oraz jakie są kryteria oceniania projektu.

Każda instrukcja powinna zawierać:

- temat projektu oraz jego cele, ewentualnie tematy szczegółowe,

- zadania, które uczniowie mają wykonać, aby osiągnąć cele,

- źródła, do których należy sięgnąć przy zbieraniu informacji,

- termin prezentacji oraz terminy konsultacji,

-określenie sposobu i czasu prezentacji,

- kryteria oceny projektu.

PROJEKT

HISTORIA ŻYDÓW OLKUSKICH A KULTURA ŻYDOWSKA

1. Celem projektu jest poznanie historii Żydów olkuskich, kultury żydowskiej oraz wykonanie tematycznych albumów, opracowanie bibliografii i wzbogacenie biblioteki o książki związane z tym tematem.

2. Projekt będzie realizowany w grupach. Każda grupa wybierze i wykona jeden z albumów, które stworzą jedną całość:

• Historia Żydów olkuskich.
• Żydzi olkuscy w czasie II wojny światowej.
• Słownik podstawowych terminów związanych z kulturą żydowską.
• Przewodnik po krakowskim Kazimierzu.
• Album kultury żydowskiej:

a) religia

b) zwyczaje i obrzędy

c) kuchnia żydowska.

3. Album przygotowany przez grupy musi zawierać:

· tytuł (ewentualnie podtytuł),

· treść:

a) słownik powinien zawierać alfabetyczny układ haseł wraz z ich objaśnieniami.

b) album powinien zawierać ilustracje, fotografie, mapy, wykresy opatrzone komentarzem, może być fragment wywiadu i rys historyczny.

4. Przygotowując album lub słownik, należy wykorzystać kilka spośród podanych poniżej źródeł informacji:

· wywiady z autorami opracowań, pracownikami PTTK-u,

· rozmowy z mieszkańcami,

· fotografie, rysunki,

· informatory, biuletyny wydane przez lokalną prasę,

· artykuły z prasy lokalnej,

· mapki, plany Olkusza,

· informacje i zdjęcia z odbytych wycieczek.

5. Terminy:

Dokładnie wypisałyśmy etapy działania. Określiłyśmy czas ich realizacji oraz to, kto i za co jest odpowiedzialny.

Zaproponowałyśmy uczniom skorzystanie z następującej tabeli pomocniczej.

Szczegółowe zadania do wykonania	Grupa	Osoba odpowie- dzialna (lider)	Przewidywane efekty - forma prezentacji	Termin wykona-nia zadania
1. Wycieczka po Olkuszu: - zwiedzanie muzeum, - wizyta w PTTK – u, - zwiedzanie starego cmentarza żydowskiego.	Wszystkie grupy	Nauczyciele	- sprawozdanie - zdjęcia - uzupełnienie bibliografii
2. Obejrzenie filmu pt. „Skrzypek na dachu” połączone z prelekcją nauczyciela na temat kultury żydowskiej.	Wszystkie grupy	Nauczyciele	- sprawozdanie z filmu
3. Opracowanie słownika terminów kultury żydowskiej: - strona tytułowa, - najważniejsze pojęcia związane z kulturą judaizmu, - alfabetyczny układ haseł z krótkim artykułem hasłowym, - mogą być ilustracje i zdjęcia.	Grupa I		- sprawozdanie z pracy nad słownikiem - ekspozycja słownika w czasie prezentacji, próba - zilustrowanie haseł (forma plastyczna, strój)
4. Wykonanie albumu „Olkuscy Żydzi”: a) historia Żydów do czasu II wojny światowej (opracowanie mapy, wykresów) b) Żydzi w czasie II wojny światowej - rys historyczny, - holocaust Żydów olkuskich, c) ślady kultury żydowskiej we współczesnym Olkuszu.	Grupa II Grupa III Grupa IV		- mapa - spis statystyczny ludności olkuskiej z uwzględnieniem ludności żydowskiej - wywiad - sprawozdanie z pracy grupowej - zdjęcia ze starego cmentarza żydowskiego - mapa –pozostałości kultury żydowskiej we współczesnym Olkuszu, - ilustracje
5. Wykonanie albumu zawierającego najważniejsze informacje dotyczące religii, obrzędów, kuchni żydowskiej (ilustracje opatrzone komentarzem) · Religia · Zwyczaje, obrzędy i strój · Kuchnia żydowska	Grupa V Grupa VI Grupa VII		- muzyka - prace plastyczne, - prezentacja stroju żydowskiego - drama - zdjęcia - muzyka, taniec - degustacja przygotowanych potraw, - krótka charakterystyka kuchni żydowskiej, - przygotowanie stołu szabasowego
6. Wycieczka do Kazimierza krakowskiego: - elementy architektury - poznanie dzielnicy żydowskiej - zwiedzanie Muzeum Historycznego Miasta Krakowa - Oddział Judaistyczny w Starej Synagodze	Wszystkie grupy	Nauczyciele	- sprawozdanie z wycieczek - zdjęcia - film - video
7. Wykonanie albumu „Krakowski Kazimierz”	Grupa VII		- mapa krakowskiego Kazimierza - zdjęcia opatrzone krótkim komentarzem, - prace plastyczne

Konsultacje z uczniami odbywają się systematycznie w trakcie prac nad projektem.

Prezentacja projektu odbędzie w ustalonym wcześniej terminie (czas realizacji 4 miesiące).

III ETAP - PRACA NAD PROJEKTEM

Uczniowie zapoznają się z podaną literaturą, sporządzają notatki, dokonują selekcji wiadomości, poszukują informacji w olkuskim oddziale PTTK-u i Urzędzie Miasta. Następnie przeprowadzają wywiady, wraz z nauczycielami uczestniczą w wycieczce po Olkuszu (cmentarz żydowski, muzeum, PTTK), robią zdjęcia, wykonują ilustracje, opracowują mapy, wykresy, gromadzą materiały przydatne do wykonania albumów i słowników.

IV ETAP - PREZENTACJA PROJEKTU

W ustalonym dniu odbędzie się prezentacja albumów, słowników, fotografii przygotowanych przez grupy. Wezmą w niej udział zaproszeni goście: przedstawiciele PTTK-u, Urzędu Miasta i Gminy Olkusz, członkowie Szkolnego Klubu Europejczyk, Rodzice oraz uczniowie.

Prezentacja będzie miała charakter wystawy. Każda grupa otrzyma swój stolik, na którym rozłożone zostaną albumy, słowniki, zdjęcia i w ciągu 5 minut będzie mogła zaprezentować efekty swojej pracy.

Można przeczytać najciekawsze fragmenty sprawozdań, przygotować potrawę oraz jej degustację, zaprezentować strój, metodą dramy przedstawić obrzęd (zwyczaj), „oprowadzić” po krakowskim Kazimierzu lub dawnym Olkuszu, opowiedzieć o przygodzie związanej ze zbieraniem materiałów.

V ETAP - OCENA

Opracowanie projektu i jego późniejsza realizacja stanowi dla nas znakomitą okazję do podjęcia próby urzeczywistnienia we własnej praktyce zmiany w ocenianiu, wyrażającej się stopniowym odchodzeniem od „pomiaru” końcowego rezultatu w kierunku przekazywania informacji słownej o procesie uczenia się. Przyjęte przez nas kryteria oceniania charakteryzują się:

Ø autentycznością (wymagają od ucznia korzystania z wiedzy w sytuacjach codziennego życia)

Ø stosowaniem jasnych, podanych wcześniej uczniom kryteriów

Ø wielowymiarowością oceny (wiedza, zdolności, emocje).

Zmiana formy oceniania sprzyja uczeniu się i motywuje ucznia do pracy poprzez postawienie go w sytuacji aktywnego i samodzielnego działania.

• Ocena prezentacji:

Oceny dokonuje komisja w składzie: nauczyciel, vicedyrektor szkoły i dwóch uczniów (nierealizujących projektu). Wykorzystamy kartę oceny prezentacji (załącznik nr 2). Uczniowie mogą uzyskać maksymalnie 15 punktów.

• Ocena albumów i słowników:

Końcowe ocenianie projektu przeprowadzi wybrane jury, w skład którego wchodzą nauczyciele oraz po jednej osobie z każdej grupy. Ocena pracy grup będzie opierała się na następujących kryteriach:

- spełnienie wszystkich wymogów instrukcji................................ 1- 10 pkt.

- oryginalność (liczba własnych pomysłów) ................................ 1- 10 pkt.

- estetyka wykonania ..................................................................... 1- 10 pkt.

- systematyczność pracy grupy (obserwowana podczas konsultacji) ..1-10 pkt.

Uczniowie mogą uzyskać maksymalnie 40 punktów.

• Samoocena:

Samoocena pobudza ucznia do samodzielnej nauki, wyzwala i wzmacnia motywację wewnętrzną, podnosi poziom zaangażowania, pozwala dostrzegać i analizować mocne słabe strony swej pracy, buduje i kształtuje poczucie własnej wartości, wyznacza cele określa sposoby kontrolowania własnych postępów, zwiększa zaufanie do siebie i innych, buduje i umacnia pozytywne relacje z nauczycielem i rówieśnikami. Jest zgodna z ideą edukacji skoncentrowanej na uczniu.

Każda osoba w grupie oceni produkt wytworzony przez grupę oraz swój wkład w produkt końcowy wytworzony przez grupę (załącznik nr 3).

Skala oceny 0- 10 punktów.

Uczniowie otrzymują trzy oceny (2 oceny z j. polskiego, 1 ocenę z historii):

• za prezentację,
• za realizację projektu wraz z wytworzonym produktem,
• za pracę w grupie.

VI ETAP - EWALUACJA

Dokonamy ewaluacji zbiorczej (sumującej) podsumowującej efekty realizacji projektu oraz dostarczającej nam informacji, które uwzględnimy, planując następne projekty edukacyjne.

Do przeprowadzenia ewaluacji w formie pisemnej posłużymy się kartą ewaluacji projektu (załącznik nr 4).

Projekt pozwolił na wzbogacenie zbiorów biblioteki szkolnej (bibliografia, albumy, słowniki.

Uczniowie pracując nad poszczególnymi zadaniami:

Ø pogłębili wiedzę o swoim mieście i jego historii,

Ø poznali kulturę żydowską – zwyczaje, religię, uroczystości, święta,

Ø poznali dziedzictwo Małopolski – historię Żydów w Olkuszu i Krakowie,

Ø stali się otwarci na inne „kultury, religie i wartości”,

Ø rozwijali swoje zainteresowania i umiejętności: współpracy w grupie, zdobywania i opracowywania informacji, organizowania i planowania własnych zajęć.

Załączniki:

Załącznik nr 1

Załącznik nr 2

KARTA OCENY PREZENTACJI

	Liczba punktów
Kryteria oceny	maksymalna	przyznana
Logiczna konstrukcja wystąpień: wstęp, rozwinięcie, zakończenie	5
Przestrzeganie czasu	5
Rzeczowe przedstawienie zadania	8
Przygotowanie i wykorzystanie środków dydaktycznych	7
Zainteresowanie słuchaczy	5
Oryginalność pomysłu	5
Komunikatywność	5
Zaangażowanie wszystkich członków grupy w prezentację	5
Razem:	45

Załącznik nr 3

KARTA OCENY GRUPY Z ZASTOSOWANIEM SAMOOCENY

W zamieszczonej karcie każda osoba w grupie wypełnia tylko jedno kółko, wpisując w nie liczbę punktów według swojej oceny, np.

- oznacza liczbę uczniów w grupie zadaniowej. Maksymalnie 7 osób.

Moja ocena produktu

wytworzonego przez grupę

Mój wkład w produkt końcowy

wytworzony przez grupę

- oznacza to, że każdy uczeń ma do dyspozycji od 0 do 10 punktów.

Załącznik nr 4

KARTA EWAULACJI

Zaznacz krzyżykiem na skali swoją opinię.

1. Czy tematyka projektu była zgodna z Twoimi zainteresowaniami?

zdecydowanie raczej trudno raczej zdecydowanie

nie nie powiedzieć tak tak

2. Czy tematyka projektu pomogła ci uporządkować i poszerzyć posiadaną wiedzę?

zdecydowanie raczej trudno raczej zdecydowanie

nie nie powiedzieć tak tak

3. Czy w zespole panowała dobra atmosfera sprzyjająca wspólnej pracy i otwartej komunikacji?

zdecydowanie raczej trudno raczej zdecydowanie

nie nie powiedzieć tak tak

4. Szczególnie zainteresowały cię zagadnienia:

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

5. Jakie zaproponowałbyś zmiany do realizacji tego projektu przez innych uczniów w następnej

edycji?

........................................................................................................................................................................................................................................................................................................................

---

[1] Niniejsza paca powstała w ramach studium podyplomowego „Dziedzictwo kulturowe w regionie: Małopolska”, organizowanego przez Instytut Historii Akademii Pedagogicznej w Krakowie

[2] M. Dudziakowa, Wychowanie przez aktywne uczestnictwo, WSiP, Warszawa 1987, s. 289.

[3] Z. Skorny, Psychologia wychowawcza dla nauczycieli, WSiP, Warszawa 1992, s. 56.

[4] M. Dudziakowa, op. cit., s. 289.